การพิธีศพบนเมรุนกหัสดีลิงค์ ตามขนบเดิมเมืองอุบลราชธานีศรีวนาลัย ก่อนการเผาศพ ต้องทำพิธีฆ่านกหัสดีลิงค์ โดยถือตามปรัมปราคติว่า เจ้านางสีดาไปฆ่านกหัสดีลิงค์ที่คาบพระศพพญาเชียงรุ่งได้สำเร็จ จึงได้เอาพระศพใส่หอแก้วเทินหลังนกแล้วเผาไปพร้อมกัน พิธีฆ่านกหัสดีลิงค์ มีกระบวนการซับซ้อน ละเอียดอ่อน เต็มไปด้วยคติความเชื่อแบบโบราณ โดยมีกระบวนการ 3 ช่วงสำคัญ คือ

1)การเลี้ยงคายหน้า ก่อนไปประกอบพิธีฆ่านกหัสดีลิงค์ จะต้องจัดพิธีเลี้ยงคายหน้า หรือการบวงสรวงก่อนที่หอโฮงเจ้านางสีดา โดยมีเครื่องคายประกอบด้วย

เงิน 12 ตำลึง หัวหมู 3 หัว ไก่ต้ม 4 ตัว อาหารคาว 2 สำรับ มะพร้าวอ่อน4 ทะลาย และ 4 ลูก กล้วย 4เครือ และ 4หวี อาหารหวาน 2 สำรับ เหล้าขาว 1 ไห เหล้าสี 2 ขวด อ้อยลำงาม 4 ต้น หน่อกล้วยกำลังงาม 4 ต้น บายศรีเจ็ดชั้น ขันหมากเบ็ง 1 คู่ เทียนขี้ผึ้งยาว 1 คืบ 1 กิโลกกรัม ขันห้าเทียนเงิน 1 ขัน ขันแปดเทียนทอง 1 ขัน วอเงินใส่เครื่องบวงสรวง วอทองสำหรับนางสีดา สัปทน ตระเตรียมให้ครบครัน

เจ้าภาพจะต้องจัดตัวแทนอาญาสี่ ชายหญิง 4 คู่ แต่งกายแบบเจ้านายโบราณ นำขันห้า ได้แก่

ดอกไม้ขาว 5 คู่ เทียนขี้ผึ้งแท้ 5 คู่ ยาวคืบ ใส่พานมาที่หอโฮงนางสีดา มีเงินคำพันฮ้อย คือ เงินสำหรับเป็นค่าใช้จ่ายในการประกอบพิธี และทอง10 บาท สำหรับประดับตกแต่งนางสีดา (ทองคืนเจ้าภาพเมื่อประกอบพิธีเสร็จ) อาญาสี่จะกล่าวคำเชิญเจ้านางสีดาว่า

“นกโตนี้กาลีบ้านกาลีเมือง กินคนมาร้อยเอ็ดเจ็ดหัวเมืองแล้ว อาญาสี่เพิ่นกะมาขอเชิญญาแม่สีดาไปปราบนก”

ฝั่งเจ้านางสีดาจะถามกลับว่า

“นกโตนี้อยู่ไส”

อาญาสี่ตอบว่า

“อยู่ท่งหลวงท่งปาง ขอเชิญญาแม่สีดาไปปราบนกเทอญ”

แล้วจึงยอขันห้าถวายเจ้านางสีดา และนางเทียมมเหสักข์อาชญ์องค์ต่างๆตามลำดับ มโหรีจะบรรเลงเพลงเดินดง นำแนบ (ผู้ติดตาม) ก็จะนำกุบศึก ผ้าเบี่ยงมาแต่งกายให้นางสีดา ประดุจการแต่งกายออกรบ แล้วนางเทียมมเหสักข์ทั้งหลายก็จะฟ้อนบวงสรวง ผูกแขนเจ้านางสีดา คล้ายเป็นการเอาฤกษ์เอาชัยให้เกิดความฮึกเหิมก่อนไปสู้รบ

2)พิธีฆ่านก เมื่อถึงวันจริง ตัวแทนอาญาสี่จะนำขันห้า มาบอกกล่าวเชิญนางสีดาไปฆ่านกหัสฯ เมื่อนางเทียมรับขัน แต่งองค์ทรงเครื่องเสร็จ ก็จะจัดขบวนแห่เจ้านางสีดา ไปยังมณฑลพิธี โดยมีลำดับขบวนคือ

1.ฆ้องไชย ตีให้สัญญาณนำขบวน

2.อาญาสี่ ชาย-หญิง แต่งกายแบบโบราณ ชายนุ่งโจง หญิงนุ่งสิ้น แบบเจ้านายสมัยโบราณ

3.วอเงิน วางเครื่องบวงสรวง ที่แบ่งมาจาก”คายหน้า”

4.วอทอง หรือเสลี่ยงเจ้านางสีดา มีสัปทนกางกั้น เสลี่ยงนี้ต้องทำไม้หลักด้านขวา สำหรับให้นางสีดาจับเวลายืนฟ้อนรำศร ฆ่านก มีนางเทียมอาชญ์องค์ต่างๆติดตามเต็มกระบวน

5.เครื่องยศ โดยมีผู้ถือพานใส่คันศร ลูกศร, เครื่องราชูปโภค คนโทเงิน-ทอง, กาน้ำเงิน-ทอง, พานน้ำเงิน-ทอง เครื่องศาสตราวุธ ดาบเงิน-ทอง, หอก, ง้าว, ขอ

6.ขบวนทหาร บริวารนางสีดา คือ ขุนตูม ขุนตาม ขุนซ้ำ ขุนพลอย ถือ ดาบ หอก 4-8 คน

7.ขบวนผู้ติดตาม ถือเครื่องบวงสรวง คือ มะพร้าว, กล้วย, อ้อย, หน่อกล้วย

8.ดนตรีมโหรี ประกอบด้วย แคน กลอง ฉิ่ง บรรเลงตลอดพิธี

9.ธงช่อธงชัย

เมื่อเริ่มเคลื่อนขบวน มโหรีจะบรรเลงเพลงเดินดง เมื่อถึงบริเวณงาน ผู้แทนอาญาสี่จะออกมาต้อนรับ มีขันห้าเชิญเจ้านางสีดาอีกครั้ง เจ้านางสีดารับขันแล้ว เคลื่อนเข้าสู่มณฑลพิธี มโหรีจะบรรเลงเพลงสร้อยใหญ่

แต่ดั้งเดิมโบราณในสมัยที่ยังเผาศพกลางทุ่งศรีเมือง เจ้านางสีดาจะเริ่มฟ้อนท่าค้ำฟ้า บนเสลี่ยง คือ มือขวาจับเสา มือซ้ายม้วนจีบแล้วตั้งวงแขนตึง ประกอบการตบเท้าขวาเพื่อสะดุ้งจังหวะ ขบวนเสลี่ยงจะเวียนซ้าย สามรอบ เมื่อมาหยุดตรงหน้านกหัสฯ เจ้านางสีดาจะแผลงศร ถูกคอนกหัสดีลิงค์ ตอนนี้นกจะส่งเสียงร้องโหยหวน อ้าปาก แกว่งไกวงวง แสดงอาการเจ็บปวด ขุนตูม ขุนตาม ขุนซ้ำ ขุนพลอย บริวารนางสีดาจะใช้หอกดาบแทงนกซ้ำจนสิ้นฤทธิ์ ที่ก้นนกก็จะมีผลไม้ เช่น ส้ม มะนาว หล่นออกมา เหมือนนกขี้ตอนตาย บรรดาผู้ติดตามทั้งหลายก็จะเปล่งเสียงร้องไชโย 3 ครั้ง มโหรีจะบรรเลงเพลงรำวง จังหวะคึกครื้น แสดงถึงการมีชัยชนะ แล้วขบวนแห่เจ้านางสีดาก็เคลื่อนออกจากมณฑลพิธี

3)การเลี้ยงคายหลัง เมื่อฆ่านกหัสฯเสร็จ เจ้านางสีดาจะดื่มน้ำมะพร้าว เพื่อชำระล้างสิ่งอวมงคล แล้วกลับโฮงหอทันที โดยไม่เหลียวมามองที่เมรุอีก ในส่วนของพิธีถวายเพลิงศพ ก็จะดำเนินเป็นลำดับต่อไป หลังจากนั้นสามวัน ก็จะเป็นพิธีเลี้ยงคายหลัง หรือพิธีกินลาบนก คล้ายการฉลองชัยชนะ คล้ายกับเลี้ยงคายหน้าแต่ย่อมกว่า โดยมีเครื่องบูชา คือ หัวหมู1 ไก่ต้ม2 มะพร้าวอ่อน4 กล้วย 4หวี บายศรีเจ็ดชั้น1 มีการฟ้อนและบายศรีของเหล่านางเทียมมเหสักข์ทั้งหลายเช่นเดิม เรียบเรียงโดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.วิศปัตย์ ชัยช่วย #คณะละคอนสุดสะแนน เก็บความจากคำบอกเล่าของคุณตา บำเพ็ญ ณ อุบล, คุณยายสุขุม ศิริภูมิ, งานวิจัยเรื่องการรำในพิธีทำศพแบบนกหัสดีลิงค์ในอุบลราชธานี โดย อ.วิราณี แว่นทอง #เจ้านางสีดา #นกหัสดีลิงค์ #หลวงพ่อคูณ #ฆ่านก #ปราบนก

ญาแม่สุกัณ ปราบภัย นางเทียมเจ้านางสีดา ในพิธีส่งสะการ ญาพ่อท้าวสิทธิสาร พระอุบลการประชานิจ (บุญชู พรหมวงศานนท์) สตรีที่ยืนอยู่ข้างๆนั้น คือ หมอลำทองสามส่าว ผู้ลำขับกล่อมนางสีดา

เมรุหอแก้วนกหัสดีลิงค์ พ.ศ.๒๔๖๔ พิธีปลงศพ อาชญาท่านธรรมบาล (ผุย ธมฺมปาโล) หลักคำเมืองอุบลราชธานี เจ้าอาวาสวัดมณีวนาราม (วัดป่าน้อย)

เมรุหอแก้วนกหัสดีลิงค์ พ.ศ.๒๔๘๖ พิธีปลงศพ พระครูวิโรจน์รัตโนบล อดีตเจ้าคณะเมืองอุบลราชธานี และเจ้าอาวาสวัดทุ่งศรีเมือง

เมรุหอแก้วนกหัสดีลิงค์ งานส่งสะการพระอุปัชฌาย์เคน อดีตเจ้าคณะตำบลหนองบ่อ วัดบูรพาพิสัย จังหวัดอุบลราชธานี พ.ศ.๒๕๐๔

เมรุนกหัสดีลิงค์ หลวงปู่นาค วัดป่าใหญ่

อ้างอิง

https://www.facebook.com/pg/SudsananTheatre/photos/?tab=album&album_id=2007484979288178&__tn__=-UC-R